მდებარეობა

ნორიო მდებარეობს გარდაბნის მუნიციპალიტეტში. თბილისიდან აღმოსავლეთით. დედაქალაქიდან 20-25, ხოლო რაიონიდან 50 კილომეტრის დაშორებით.
ნორიო ისტორიულად  კახეთის შემადგენლობაში შედიოდა და გარე კახეთად მოიხსენიებოდა. ახლა ქვემო ქართლის შემადგენლობაშია.
მას აღმოსავლეთიდან სოფელი მარტყოფი, დასავლეთიდან-თბილისის წყალსაცავი,
სამხრეთით-სოფელი წინუბანი, ჩრდილოეთით-საგურამო-იალნოს ქედი ესაზღვრება.
XIX საუკუნის დამდეგამდე სოფელი ნორიო თბილისის მისადგომების ერთ-ერთი გადამწყვეტი სამხედრო გამაგრებული პუნქტი ყოფილა. „ლეკიანობისაგან“ ქალაქის დაცვისას და წარმოადგენდა საქართველოს სარდლობის და მხედრობის საველე-სალაშქრო ადგილ-სამყოფელს.

                              ისტორია

ძველად სოფელს მართავდა მამასახლისი, რომელსაც სოფლის ყრილობა ირჩევდა. მოსახლეობა ძირითადად მემინდვრეობას და მიწათმოქმედებას მისდევდა. მიწების ფართობის და საქონლის უქონლობის გამო გლეხობა დიდ გაჭირვებას განიცდიდა. თიბვა და კალოობა რომ მოთავდებოდა, ლუკმა-პურის საშოვნელად ისინი სხვაგან მიდიოდნენ სამუშაოს საძებნელად. XIX საუკუნის დამლევისათვის ევროპიდან შემოტანილმა ვაზის ავადმყოფობამ მდგომარეობა მთლიანად დასცა.
გლეხის საცხოვრებელი იყო ერთ ოთახიანი ქოხი, რომელიც აგებული იყო მშრალი ქვით ან ქვითკირით და გადახურული იყო მიწური ბანით ან წალმით. XIX საუკუნის მიწურულსა და XX საუკუნის დამდეგს მოსახლეობის შეძლებულმა ნაწილმა ორსართულიანი ქვითკირის სახლები დაიდგა. შემდეგ კი სოფელზე როდესაც ქალაქის გავლენა გაიზარდა, უფრო სისტემატიურად დაიწყეს ორსართულიანი სახლების აგება.

 I მსოფლიო ომის პერიოდში, როდესაც შრომისუნარიანი მოსახლეობის დიდი ნაწილი ჯარში გაიწვიეს, მთლიანად მოიშალა და გაპარტახდა სოფლის მეურნეობა. შემცირდა ნათესების ფართობი, შინაური ცხოველების რიცხვი. გლეხობას საოჯახო მოწყობილობის უქონლობა, სისტემატიური შიმშილობა, სიტიტვლე მძიმე ლოდად დააწვა. ხალხი დიდ სიღარიბესა და სიღატაკეს განიცდიდა. ნორიოში ჩამორჩენილი იყო სახალხო განათლების საქმეც. პირველად სკოლა 1865 წელს გახსნილა ერთ-ერთი მოსახლის სახლში.
I მსოფლიო ომის შემდეგ გაუმჯობესდა ნორიოელთა საყოფაცხოვრებო პირობები. განსაკუთრებით კი მას შემდეგ, როცა აქ დაიწყო ნავთობის წარმოება 1937 წლიდან.
 1930 წლამდე ნორიოში ცხოვრობდა 800-მდე ოჯახი. დღეისთვის მათი რიცხვი გაზრდილია 1000-მდე 3900 მცხოვრებით.   
 საინტერესოა ნორიოს ტოპონიმებიც:
ლეკების შემოსევისას სოფელმა ქუდზე კაცი შეაგროვა და ერთ-ერთ სერზე მოულოდნელად თავს დაესხა და გაწყვიტა ლეკები. ამ ამბის შემდეგ მთის სერს „ნაომრის სერი“ დაერქვა, ხოლო მახლობლად მდებარე ტბას-„ნალეკარის ტბა“

ნორიოდან 2 კილომეტრის მოშორებით მდებარეობს „მეფის წყარო“. გადმოცემით, ამ წყაროსთნ დაუსვენია მეფე ერეკლეს თავისი ლაშქრით. წყაროს მახლობლად არის ძალიან ბევრი სამარხი, რომლებიც ადგილობრივების მიერ წარმოებული გათხრების შედეგად აღმოჩნდა XX საუკუნის II ნახევარში.
ჩვენთვის უცნობია როგორ გაჩნდა ტოპონიმები: „ლალია გორა“, „ნაკერჩხლები“, „არ აშენდა“, „არწივის წყალი“, „ფაშატრის ხევი“, მაგრამ ფაქტია, რომ ადგილობრივები დღესაც ნორიოს სხვდასხვა ადგილს ამ სახელებით მოიხსენიებენ.
ნორიოში უხვადაა დღემდე შეუსწავლელი ძეგლები (ნანგრევების სახით). აქ არის ასევე მოზრდილი ყორღანული ტიპის ბორცვი.
ნორიოს ტერიტორიაზე არქეოლოგიური გათხრების შედეგად აღმოჩენილი ბრინჯაოს შუბის პირები და სამარხები იმაზე მიგვანიშნებს, რომ აქ დასახლება გვიან ბრინჯაოს ხანაში 3500-3000 წლის წინათ მოხდა. ეს მასალა ეთნოგრაფიულ მუზეუმშია დაცული, რომელიც ნორიოს კულტურის სახლში მდებარეობს.

                          კულტურა











    სოფელ ნორიოს ჩრდილო-დასავლეთით მდინარე ნორიხევის მარჯვენა ნაპირზე წარსულში ტყით დაფარული ქართლის ქედის ერთ-ერთი მთის ფერდობზე შემორჩენილია ძველებური ქონგურებიანი ციხე-კოშკის ნანგრევები. მის გარშემო აქა-იქ გაბნეულია ქვითკირის ნასახლარების, მარნებისა და სხვა სახის სამაურნეო შენობების ნაშთები. ხალხური გადმოცემით, ძველად ამ ადგილზე ყოფილა სოფელი, რომელსაც გალავანი ჰქონია შემოვლებულიდა ამ ციხის სისტემაში ეს კოშკიც შედიოდა. ამ კოშკს ხალხი „ტაკაანთ კოშკს“  უწოდებს. ტაკაანი ანუ ტაკაშვილები ნორიოს მკვიდრნი არიან, რომლებიც შაჰ-აბასის შემოსევების დროს გახიზნულან ერწო-თიანეთის მთებში. შაჰ-აბასის სიკვდილის შემდეგ კი ისევ სოფელში დაბრუნებულან, მაგრამ სოფლის ადგილას ნასოფლარიღა დახვედრიათ. ნორიოს გადარჩენილი მოსახლეობა ბარში ჩმოსახლებულა. ე.ი  იმ ადგილზე სადაც გაშენდა სოფელი და დღესაც არსებობს. ტაკაანიც იქ დასახლებულან ციხის მახლობლად. ამ უბანს დღესაც „ტაკაანთ უბანს“ ეძახიან
   სოფელ ნორიოს ძველ უბანში (ციხის უბანში) მდინარე ნორი-ხევის მარჯვენა ნაპირზე მდებარეობს სოფლის ფართო გალავნიანი დიდი ციხე-სიმაგრე. იგი აგებულია 1752წაელს. მეფე ერეკლე II-ის დროს. მისი საკმაოდ განიერი კედლები რიყის ქვით არის ნაგები. გალავნის კედლები ამჟამად შემორჩენილია მხოლოდ 3 მხრიდან. ჩრდილოეთის კედელი აღარ არსებობს. აქედან გალავანი ფაღალალაა და ციცაბოდ დაქანებულ ნორი-ხევის ნაპირს გადაჰყურებს. ამ მხრიდანაც ერთ დროს ციხეს მაგარი კედელი ჰქონია შემოვლებული, მაგრამ დროთა ვითარებაში აზვირთებულ ნორი-ხევს ჩამოურეცხია. (ციხის ფოტო) ამ ციხეს ნორიოელიები სოფლის „დიდ ციხეს“ უწოდებენ.

დიდი ციხე

   ციხის გადაღმა მხარეზე, ნორი-ხევის მარცხენა მხარეს ტაბლიაანთ უბანია. ამ უბანში 1910 წლამდე მზვერავი კოშკი იდგა, რომლიდანაც კარგად მოჩანდა მთელი ხეობა და ნორიოდან მარტყოფისაკენ მიმავალი გზა. ასევე ბილიკები: „მგლის უნახავი“ და „ლომეთის მინდვრები“.

  




 „ბადრიძეანთ კოშკი“, სოფლის ცენტრში მდებარეობს, რომელიც XVIII

ბადრიძეაანთ კოშკი

საუკუნის II ნახევარში აუგია მარტყოფელი კეჟერაშვილების და ნორიოელი ბადრიძეების ერთ-ერთ წინაპარს ქრისტეფორე კეჟერაშვილ-ბადრიძეს. იგი ერეკლე II-ის დროინდელი გამოჩენილი მოღვაწე იყო. დიდი ღვაწლი მიუძღვის სტამბის მოწყობა-მოწესრიგებისა და აღა-მაჰამდ ხანის შემოსევის დროს თბილისიდან გატაცებული ოჯახების განჯის ციხიდან გამოხსნის  საქმეში. კოშკი სამსართულიანი ნაგებობაა.

ცოფურაანთ კოშკი

   „ცოფურაანთ კოშკი“  აშენებულია XVIIIს-ში. ის წარმოადგეს საგვარეულო კოშკს. იგი სამ სართულიანია. შესასვლელი კარი პირველ სართულზეა მოთავსებული. II და III სართულებზე ასასვლელი კედელშია ჩატანებული. 

ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის ტაძარი

   სოფლის ცენტრში მდებარეობს ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის ეკლესია:  ეკლესიის მშენებლობა დაკავშირებულია ცნობილი მოღვაწის, ილია ჭავჭავაძის უახლოესი თანამშრომლის, იაკობ მანსვეტაშვილის წინაპრის სახელთან. ეკლესია ცოფურაანთ უბანში დგას. ეს ეკლესია XVIII საუკუნის ბოლოს ცოფურაშვილებმა ააგეს. ეკლესია განახლდა 2003 წელს და  2005 წლის 28 აგვისტოს გაიხსნა. ტაძარი დღეს მოქმედია და ჰყავს საკმად მრავალრიცხროვანი მრევლი. ტაძარს ემსახურება ადგილობრივი მკვიდრი - მამა კახაბერ უერთაშვილი.
   მიქაელ და გაბრიელ მთავარანგელოზების სახელობის ეკლესია XIX საუკუნეში ქოპილაშვილებს აუგიათ სოფლის ზემო უბანში. ეკლესია  გარკვეული პერიოდის განმავლობაში უმოქმედო იყო და რამდენიმე კვირის წინ ამოქმედდა. რაც დიდ სიხარულს იწვევს სოფლის მოსახლეობაში.
   იოანე ნათლისმცემლის სახელობის ეკლესია ნორიოში ყველაზე მაღალ ადგილას, ზემო უბნის სასაფლაოსთან დგას. ეკლესია არის ერთნავიანი დარბაზული ტიპის ნაგებობა. იგი რამდენიმე წლის წინ აღადგინა და მოახატვინა არსენ ოსიყმაშვილმა. (ფოტო)
   წმინდა გიორგის სალოცავი ნორიოს ჩრდილო აღმოსავლეთით მდებარეობს, რომელიც ნორიხევის მარცხენა ნაპირზე მცხოვრებმა მამადაშვილებმა ააგეს. შემდეგ მარჯვენა ნაპირზე გადაისახლეს და ეკლესიის მხოლოდ კედლის ნარჩენებმა მოაღწია, რომელიც 2007 წელს გაანახლეს მამადაშვილებმა. 
   სოფლიდან 4 კმ-ის მოშორებით მდებარეობს,

მამა ანტონეს სვეტი

ღვთაების სამონასტრო კომპლექსი და ანტონ მარტომყოფელის სვეტი. მონასტერი დაარსებულია 13 ასურელი მამათაგან ერთ-ერთის, მამა ანტონეს მიერ VI საუკუნეში. პლატონ იოსელიანი წერს, რომ ამ ადგილას ვახტანგ გორგასლისაგან აგებული ეკლესიის ნანგრევები ყოფილა და სწორედ იქ დაუსვენებია მამა ანტონს ედესიდან ჩამოტანილი თიხის ხელთუქმნელი ხატი.
   ამ ხატს ღვთაების ხატს უწოდებენ, ამიტომ მონასტერსაც ღვთაების მონასტერი ჰქვია. ანტონი აქ თავდაპირველად მარტო მოღვაწეობდა. რის გამოც მიიღო მან ანტონ მარტომყოფელის სახელი. სალ კლდეზე მდებარეობს კოშკი, სადაც მამა ანტონმა სიცოცხლის ბოლო 15 წელი გაატარა. კოშკის განახლების პროცესი დაახლოებით 1 წლის წინ დასრულდა, რაშიც დიდი წვლილი ადგილობრივებმა შეიტანეს.
   მონასტერი მამა ანტონის კოშკის ჩათვლით ნაგებობათა მთელ კომპლექსს წარმოადგენს. კოშკი აღმართულია სალ კლდეზე, სადაც მამა ანტონმა სიცოცხლის ბოლო 15 წელი გაატარა. აქვე მდებარეობს მამა ანტონეს საფლავი. 

                         ეთნოგრაფია
   სოფელი ნორიო ძველად 5 უბნად იყო დაყოფილი: 1) ცოფურაანთ უბანი, 2) მეორე უბანი, რომელიც ციხის გარშემო იყო დასახლებული, იწოდებოდა ციხის უბნად 3) ტაბლიაანთ უბანი, 4) შუა სოფელი, 5) ახალი უბანი „არ აშენდა“, რომელიც XIX საუკუნის პირველი ნახევრიდან გაშენდა.
   შევეცადეთ მოგვეძიებინა სოფელში არსებული გვარების წარმოშობის ისტორია. ნორიოში ერთ-ერთი მრავალრიცხოვანი გვარია-ცოფურაშვილები. მათი ნამდვილი გვარი მანსვეტოვია, რომელთა წინაპრები თეიმურაზ II-ისა და ერეკლე II-ის დროს რუსეთიდან მოუწვევიათ მეფის სასახლის მოსართავად. სამუშაოების დამთავრების შემდეგ მეფე ერეკლეს ისინი სოფელ ნორიოში დაუსახლებია. სოფლის ბოლოში სასახლ-კარე ადგილი და მინდორიც უჩუქებია. ნორიოში ახლად დასახლებულმა მანსვეტოვებმა ქართული ურმების ნაცვლად ოთხ თვალა „პოვოსკები“ გაიწყეს, გაიჩინეს მეწველი და მუშა საქონელი. ხარების გარეკვის დროს მანსვეტოვები ქართულ შეძახილს „თვრიოს“ კი არ ხმარობდნენ არამედ ჩვეულებრივ შეძახილს „ცოპ“, ამ შეძახილის მიხედვით მოოხუნჯო ნორიოელებმა თურმე მეტსახელად „ცოპეები“ შეარქვეს. ამ „ცოპეებიდან“ წარმომდგარა შემდეგ „ცოპურაშვილი“ ანუ ადგილობრივი გამოთქმით - „ცოფურაშვილი“.
   მანსვეტოვათან ერთად რუსეთიდან გადმოსახლებულა ხორევი, რომელსაც ნორიოელი ქალი შეურთავს ცოლად და აქვე დასახლებულა. მის შთამომავლებს ხორიაშვილები ეწოდათ.
   ხალხში არსებობს გადმოცემა,  რომ „ლეკიანობის“ დროს ერთ-ერთი ციხის მშენებლობისას განსაკუთრებით უსახელებია თავი ერთ-ერთ ნორიოელს, რომელიც ძალ-ღონით ყველაზე ძლიერი ყოფილა და დიდ ქვებს აწყობდა. შემდეგ მის მემკვიდრეებს მიუღიათ გვარი ღნიაშვილები, რომლის შთამომავლებიც დღესაც არიან ნორიოში.
   არანაკლებ საინტერესოა რამდენიმე გვარის საქმიანობასთან დაკავშირებული ისტორია. მაგალითად, ყურაშვილების სხვადასხვა თაობამ სახელი გაითქვა მჭედლობით, ამიტომ „მჭედლებიაანთ“ უწოდებენ.
   ძიძკაშვილების გვარი ხელოვნებასთან ასოცირდება. ისინი დაკავებულნი არიან თექის მოთელვით, მხატვრობით და ხელოვნების სხვადასხვა ნიმუშის დამზადებით.
   ქავთარაძეები ხის დამუშავებით არიან ცნობილნი.
                                     
                    
                                             ადათ-წესები

დღემდე შემორჩენილი ტრადიციებიდან აღსანიშნავია, ანჩის ხატის (მამა ანტონეს მიერ ედესიდან ჩამოტანილი თიხის ხელთუქმნელი ხატი) დღესასწაული - 29 აგვისტო, რომელსაც ნორიოელები განსაკუთრებულად აღნიშნავენ და „ღვთაებობას“ უწოდებენ,  რადგან ღვთაების მონასტრისკენ მიმავალი გზა სოფელზე გადის.
   შემორჩენილი ადათ-წესებიდან აღსანიშნავია ზედაშეს რიტუალი, რომელსაც ზოგიერთი გვარი დღესაც ასრულებს. ამ დღეს საგვარეულო ზედაშესთან იკრიბებიან გვარის წევრები და ხსნიან სპეციალურად ამ დღისთვის განკუთვნილ ღვინოს, ლოცავენ გვარს, ანთებენ სანთლებს და კლავენ საკლავს.
        ასევე აღსანიშნავია კვირაცხოვლობის ტრადიცია , რომელსაც დაკარგულ ადათ-წესად მოვიხსენიებთ. ამ დღესასწაულთან დაკავშირებით აღდგომის მომდევნო კვირას, ნორიოს მოსახლეობა იკრიბებოდა სოფლის თავში, არსებულ პატარა ნიშთან (ეს ნიში დღესაც არის შემორჩენილი) სადაც იმართებოდა ლხინი, ჭიდაობა, იკვლებოდა საკლავი და ინთებოდა სანთლები. სპეციალურად ამ დღის აღსანიშნავად, მეზობელი სოფლებიდან მარტყოფიდან, დიდი ლილოდან და გლდანიდან სტუმრები მოდიოდნენ.
   დღეს-დღეობით უძველესი ტრადიციებიდან შემორჩენილია საღმრთოს დაკვლა, რომელსაც წარმართულ ადათ-წესად მოვიხსენიებთ.
   წარმართული ადათ-წესებიდან ასევე აღსანიშნავია - „სულთაობა“. ადგილობრივები ყოველ 26 სექტემბერს საფლავზე გადიან და გააქვთ ხილი. როდესაც შევეცადეთ გაგვერკივია ტრადიციის წარმომავლობა პასუხი ვერავინ გაგვცა. რის გამოც, იგი გაურკვეველ ტრადიციათა რიცხვს მივაკუთვნეთ. 
    ახლადშემოღებულ ტრადიციაა გვარების დალოცვა. ბოლო პერიოდში დაილოცა რამდენიმე გვარი: ნიკოლიშვილები, ტაკაშვილები, ოსიყმაშვილები, ცოფურაშვილები, ქავთარაძეები...